Kopuz Nedir? / What is Kopuz?

(English below)

Merhum Mahmut R. Gazimihal’in, Ülkelerde Kopuz ve Tezeneli Sazlarımız (Kültür Bakanlığı, 2. Baskı 2001) adlı çalışması bu konuda hala en önemli kaynak. Kopuzun tarihçesini merak edenler buraya bakabilir. Ben “güncel” kopuzdan bahsedeceğim.

1996 yılında “Eşkıya” filmini sinemada seyretmiştim. İlk sahnesinde kamera birden baraj sularının üstünde yükselirken Erkan Oğur’un perdesiz gitarı girer. Filmde o anda dağılmıştık. Müzik filmin üstünde idi ve o filmin o kadar beğenilmesinde müziğin etkisi büyüktür.  Neyse, bir süre sonra film müzikleri albüm olarak yayınlandı ve o gün hayatımıza kopuz da girdi. Albümün iç kapağında Erkan Oğur “unutulmuş sazımız kopuzun hatırlanması dileğiyle” yazmıştı. Sonra 99’da Gülün Kokusu Vardı albümünün kapağında, bir rivayete göre 100 yıldan yaşlı kopuzu gördük.

Ama sonraları  konserlere gidip geldikçe Erkan abinin elinde bildiğimiz tanburanın küçüğü yahut cura divanı gibi sazlar yahut balta tekne gibi sazlar, dede sazı denilebilecek sazlar ve bir sürü başka türlü üç telli de gördük.

Bağlama ailesi çalgıları genellikle tekne boyuna göre adlandırılır. 38-42 cm teknesi olanlara tanbura denir mesela. Bunlar yaygın olarak uzun saplı-kısa saplı diye kullanılan sazlar. Gazimihail’e bakarsak (s. 105 vd.) tekne boyu 30 civarında olanlara bağlama deniyor.

Burada çok ilgili değil ama ilginç bir şey var.  Gazimihail, Şemsi Yastıman ile yaptığı görüşmede, Yastıman diyor ki “armudî teknenin derinlik, uzunluk ve en genişlik ölçüleri arasında hiç bir sabit nispet yoktur. Ancak, armudi saz yüzünün çepeçevre ölçüsü ile tellerin dip raptiyesinden burguluğa girerken ki üst eşiğe kadarı eşit olur. Yani, sapın uzunluğu gövde uzunluğuna nisbetle sabittir. Dipteki alt eşik denilen rabtiyeden sapın eklendiği noktaya kadar kaç santim ise, sapın uzunluğu bu ölçünün bir misli fazlasına 13 santim daha katılarak hesaplanır. Mesela, esas ölçü 40 santim ise, bu 40a bir 40daha ve bir de 13 katılı olarak tam boy 93 santim olur: 40+40+ l3=93. Bir başka boyda : gövde uzunluğu 20 sm ise, genel uzunluk 20+20+13=53 sm olur. (Burguluk hesap dışı kalır)…”

Enteresan değil mi? “armudî teknenin derinlik, uzunluk ve en genişlik ölçüleri arasında hiç bir sabit nispet yoktur.” demek, kafaya göre yapıyoruz demektir ki biz bugün de bu geleneği sürdürüyoruz çok şükür!!

Sazlarımız bazen de şekline göre ad alıyor; mesela balta tekne. Bazen çalana göre mesela Dede sazı. Neyse, bunlar başka bir yazının konusu ama kaptırdım birden. Bizim bugün kısa saplı bağlama dediğimiz ve yaygın olarak 38-42 tekne arası ve 68-72 cm tel boylu (tel boyu göğüsteki köprü eşik ile burgu tarafındaki eşik arasıdır.) sazlar, evvelden 32-36 tekne uzun saplı bağlamalar idi. (Verdiğim ölçüler elbette yaklaşık. Yoksa böyle bir standart filan yok.) Kısa sapta tekne büyüdü, sap kısaldı tel boyu aynı kaldı. Hah işe Erkan abinin kopuz dediği sazlar aslında hemen her zaman 32-35  tekne civarlarında üç telli bağlamalardır.

Kopuz kelimesi, bilinmekle birlikte spesifik olarak belli bir enstrüman için kullanılamamakta idi. Belki Ramazan Güngör‘ün kendi üç telli curalarına kopuz demesi hariç. Ama onun da bu adı sonradan duyup öğrendiği ve kullanmaya başladığını Savaş Ekici’den öğreniyoruz (Savaş Ekici, Ramazan Güngör ve Üç Telli Kopuzu, Kültür Bakanlığı 1993)

Yani aslında Erkan Oğur kopuz diyene kadar bu saza kimse kopuz demiyordu. Bu saza derken hangi saza sorusuna da cevap vermek lazım. Erkan Oğur’un dediği neye göre kopuz? Bir kere tekne tipine göre değil. Çeşit türlü olabiliyor. Tekne boyu? Evet kısmen çünkü genellikle 32-33 arası tekne boyu var. Daha büyük tekne olmaz mı? Olur ama bazı pozisyonları basmak, saz büyüdükçe -eğer Paganini parmaklarınız yoksa- imkansız hale gelir. Tel sayısı? Evet, 3 telli. Oyma ya da yaprak tekne? İkisi de olur.

Ama bana göre kriter aslında akort ve çalma biçimi. Erkan abin kullandığı akort da çalma biçimi de gelenekte yok. Yeri gelmişken bir ara sır gibi herkesin birbirine sorduğu kopuz akordunu yazayım: Alttan üste re, la, do. Yazar yazmaz problem çıksın değil mi!

Birisi mesaj atıyor diyor ki:

• Abi bir kopuz istiyorum, öyle ses çıksın ki sapına bülbül konsun!
• Tamam, peki hangi sese çekeceksin?
• LA!
• Hangi LA?? Piyanoya göre LA mı?
• La işte, bildiğin LA!
• Ah ahhh…

Bizim müziğimizde, elindeki sazı hangi frekansa çekersen çek, LA kabul edip çalarlar. Bunu bilmeyenler de LA deyince neyi kastediyor bilemezsin. Kopuz akordu re, la, do deyince bunu aralık olarak düşünün. Mesela DO karar çalıyorsan o zaman Fa, Do, Mib olur. Si karar istersen Mi, Si, Re olur gibi…

Bu akort gelenekte yok dedik. Tırnakla çalma da benim bildiğim kadarı ile gelenekte yok. Hatta arpej hiç yok. Erkan abi, gitardaki arpej tekniğini burada kullanıyor.

Diyelim ki kopuz çalmak istiyorsunuz. Maddi durum iyi değil. Bir kısa saplı sazınız var. Sökün telleri. Alta 0,18 (veya 0,20), ortaya 0,22 (veya 0,25) ve üste de 0,20 (veya 0,22) takın; mi, si, re diye akortlayın çalın.

Ya da kopuz alayım diyorsunuz, yaptırmak istediğiniz saz çok pahalı. 32-34 tekne ve tel boyu 62-70) arası bir küçük bağlama alın. Aynı dediğim gibi üç tel takarak çalın.

Neden iki alternatif tel kalınlığı yazdım? Daha ince olanlar ile biraz da dik seslere çekebilirsiniz. Veya elinizin ve/veya kulağınızın alışkanlığı ve elinizdeki sazın tonu itibariyle biri size daha iyi gelebilir. Tel, biraz deneme yanılma meselesidir.

O vakit kopuz deyince spesifik bir tekne formu, tel boyu, tekne boyu yok. Sazın kendisi geleneksel olarak vardı ama akort ve çalma biçimi Erkan Oğur’undur. Teorik olarak her bağlama, kopuz gibi çalınabilir. Boy büyüdükçe çalmak zorlaşır. Ayrıca şüphesiz her form ve boyda ton da farklılaşır.

****

What is Kopuz?

Kopuz, means instrument. It’s an old Turkish word coming from middle Asia. If you search online, you’ll see some different kinds of instruments called kopuz. But for some twenty years, when you say kopuz, most people would think of Erkan Oğur.

It was after 1996, the movie Eşkıya (Bandit) released. Erkan Oğur composed the musics and played (what he called) “kopuz” there. It was something new but sounding quite traditional as well. The word “kopuz” was known then of course but it was almost impossible to find anybody calling his/her instrument kopuz. Ramazan Güngör, a local master of cura from Fethiye may have been an exception to this since he called his three stringed cura as kopuz. But again we know from a study that he learned “kopuz” later sometime and started to use it. Normally no one at that region referred to their instruments as a kopuz, they would probably say cura.

In bağlama family, you can hear lots of different names. There are almost no standarts as there is for guitar but you can find some common sizes. Mostly, they take names by size or the body length. For instance a 38-40cm body bağlama is called tanbura. Or they take name by the shape of the body: Balta (axe) bağlama. Or they take name by players: Dede Sazı (dede is literally grandfather but here it is for a mystic figure in Alevi tradition). Or by region…

If we stick with this approach, we could name Erkan’s kopuz, only as Bağlama or dede sazı, or balta saz. Confusing ha?! The thing is these instruments took the name kopuz, after Erkan Oğur. So his kopuzs are various sizes and shapes. But they all have these in common: Three strings, tuning which is not existing in tradition, and playing style which he uses his fingernails and arpeggios as in guitar. His kopuzs are not bigger than a body of 36cm and scale length of 72 (all measurements here are approximate) since it would be very difficult to play some positions if it was bigger than that.

In short, the instrument itself is traditional but the tuning and the playing technique is Erkan Oğur’s invention.

I mentioned the tuning above. It’s up to your instruments size and the string gauge but as referance intervals from bottom to up RE, LA, DO. La, is the tonic sound. Transposition is either impossible or very limited with traditional turkish instruments opposite to a guitar or piano for instance. So we need to change the instrument to play on a different key.

Let’s say you want to play or try a kopuz but it’s expensive, or hard to find or you don’t know if it suits your demands. Find a short necked bağlama which is much easier to find one; if you already have one than Bingo! Take out those unneccessary strings and string it up like this: The very first one 0,20 middle 0,25 and up 0,22. These are milimeters. So if you want to use acoustic guitar strings use 0,008 for first, 0,0010 middle and 0,008 for up. Tune it like mi, si, re. Si is your tonic sound. And you’re good to go!

Any questions?